เป็นดราม่าในแวดวงกาแฟมานับครั้งไม่ถ้วนกับเมนู “เอสเพรสโซเย็น” เมนูยอดนิยมสำหรับคอกาแฟหวานมัน เพราะหากดูสารสารบบของเมนูตระกูลเอสเพรสโซ (Espresso-based Drinks) ไม่ว่าตำราเล่มไหนๆ ก็จะไม่ปรากฏชื่อเมนูเอสเพรสโซเย็นอยู่เลย ดังนั้นคอกาแฟกลุ่มหนึ่งจึงบอกว่าเมนูนี้นับเป็นเมนูประหลาดที่มีให้กินเฉพาะที่ไทยเท่านั้นแหละ เพราะประเทศอื่นๆ เขาไม่ทำกัน (โว้ย!) กระทั่งว่าร้านกาแฟพิเศษบางร้านก็อาจไม่มีเอสเพรสโซเย็นอยู่ในลิสต์เมนู ถ้าไปสั่งแบบไม่ดูเมนูดีๆ ก็อาจจะสร้างบรรยากาศกระอักกระอ่วนได้
แต่ถ้ามาดูอนาโตมีของกาแฟกันจริงๆ เมนูเอสเพรสโซเย็น หรือ เอสเย็น ของแต่ละร้านก็สูตรไม่เหมือนกันอีกต่างหาก ซึ่งก็อาจจะเนื่องจากว่ามันเป็นเมนูที่ไม่อยู่ในตำราอีกนั่นแหละ ร้านไหนใคร่ใส่อะไรมากน้อยจึงเป็นเรื่องแล้วแต่รสนิยม แต่โดยหลักแล้วมันก็คือกาแฟเย็นใส่นมข้นหวาน บางร้านก็ใส่นมข้นจืดเข้าไปด้วย เน้นความเข้ม หวาน มัน (ไม่ใช่เมนู Espresso on Ice หรือ Espresso on the Rock ที่เกิดจากการกดช็อตกาแฟลงไปบนแก้วใส่น้ำแข็งโดยตรง)
ก็ถ้ามันไม่มีอยู่ในตำรากาแฟฉบับสากล แล้วเอสเพรสโซเย็นมันเกิดมาจากไหน แล้วกลายเป็นเมนูขวัญใจคนไทยไปได้อย่างไรล่ะ?
คำตอบของคำถามนี้ยังไม่มีใครศึกษาหรือพิสูจน์ไว้อย่างเป็นเรื่องเป็นราว แต่มีข้อทฤษฎีที่น่าสนใจอยู่ 2 ทฤษฎี คือ เอสเพรสโซเย็นน่าจะแจ้งเกิดจากการเป็นเมนูซิกเนเจอร์ของร้านกาแฟเชนตามปั๊มน้ำมันมาก่อน หากสืบสาวเอาจากประวัติธุรกิจในปั๊มน้ำมันก็อาจสันนิษฐานได้ว่าเอสเพรสโซ่เย็นน่าจะเกิดขึ้นจากร้านบ้านไร่กาแฟเป็นร้านแรกๆ ซึ่งก็ฟังดูเข้าเค้า เพราะในยุคหนึ่งบ้านไร่กาแฟมีจำนวนสาขามากกว่า 100 สาขา จึงอธิบายถึงความนิยมของกาแฟเอสเพรสโซเย็นที่แพร่ไปทั่วประเทศอย่างลงล็อก
อีกทฤษฎีหนึ่งก็น่าสนใจไม่แพ้กัน นั้นก็คือทฤษฎีที่ว่าเอสเพรสโซ่เย็นเกิดขึ้นจากกาแฟซองแบบ 3-in-1 ซึ่งเป็นพฤติกรรมกาแฟที่รับช่วงต่อมาจากสภากาแฟแบบโบราณ กาแฟซองเหล่านี้มักมีชื่อรสชาติต่างๆ แสดงไว้บนแพ็กเกจ และแน่นอนว่าเอสเพรสโซก็เป็นรสยอดนิยมรสหนึ่งในนั้น เมื่อบวกรวมเข้ากับสูตรชงกาแฟแบบร้านรถเข็นที่ปรับตัวมาจากสภากาแฟ เอสเพรสโซแบบ 3-in-1 ก็ถูกนำไปชงในโครงสร้างเดียวกับน้ำหวานอื่นๆ ในร้าน จึงก่อกำเนิดเป็นเมนูเอสเพรสโซ่เย็นที่มีสารพัดสูตรอย่างที่เห็นในทุกวันนี้
อย่างที่บอกไว้แต่ต้นว่าทฤษฎีทั้งหมดนี้เป็นเพียงการสันนิษฐานที่ยังไม่มีข้อพิสูจน์ และคนในแวดวงกาแฟ ทั้งบาริสต้าและนักดื่มรุ่นปัจจุบันส่วนใหญ่ก็แทบจะเกิดมาพร้อมกับยุคกาแฟพิเศษ (specialty coffee) เพราะฉะนั้นข้อสรุปที่ว่ากาแฟเอสเย็นมีอยู่จริงไหม มันเกิดขึ้นได้อย่างไร และแพร่หลายไปทั่วประเทศได้อย่างไรจึงเป็นคำถามที่หาคำตอบตายตัวไม่ได้จนถึงตอนนี้
ไม่ว่าข้อถกเถียงว่าด้วยดราม่าเอสเพรสโซจะเกิดขึ้นอีกกี่ครั้งก็ตาม ปัจจุบันเหล่าร้านคาเฟ่ทั้งก็ยังคงพูดเป็นเสียงเดียวกันว่าเอสเพรสโซเย็นนี่แหละที่เป็นเมนูขายดีติดอันดับอยู่เสมอ เพราะมันเข้ากับอากาศร้อนๆ และรสนิยมการกินกาแฟแบบเข้ม หวาน มัน ของคนไทยได้อย่างยอดเยี่ยม แถมยังแข็งแกร่งถึงขนาดว่าเกิดการจัดเวที World Es Yen Championship หรือการแข่งรังสรรค์เมนูเอสเย็น ‘ระดับโลก’ ขึ้นในไทยเป็นประจำทุกปี ที่สำคัญคือเวทีนี้เริ่มได้รับความสนใจจากนานาชาติมากขึ้นเรื่อยๆ เพราะการไม่มีสูตรตามตำรานี่แหละที่เปิดกว้างให้ผู้เข้าร่วมการแข่งขันใส่ไอเดียได้อย่างเต็มที่
พอมองในมุมนี้แล้ว กาแฟเอสเย็นไร้สูตรก็เหมือนกับกระบี่ไร้กระบวนท่าดีๆ นี่เอง