ในวันที่ทุกคนมีโซเชียลมีเดียอยู่ในมือ สื่อออนไลน์เติบโตด้วยความรวดเร็ว ท่ามกลางกระแสการเมืองอันร้อนแรงในยุคนี้ สื่อมวลชนถูกตั้งคำถามว่า สื่อดั้งเดิมควรวางบทบาทตัวเองอย่างไร?
วันนี้เราจะขอย้อนกลับไปเล่าที่มาของ ‘สื่อมวลชน’ ในยุคแรกเริ่ม
คำว่า ‘สื่อมวลชน’ (Mass media) เริ่มใช้ครั้งแรกช่วงทศวรรษ 1920 แต่ก่อนที่จะมีคำจำกัดความที่แน่นอน สิ่งที่มีความเป็นสื่อนั้นเกิดขึ้นมานานแล้ว หนังสือพิมพ์ฉบับแรกถูกพิมพ์ในประเทศจีนในปีค.ศ.868 แต่ไม่ได้เป็นที่แพร่หลายนัก เพราะกระดาษมีราคาสูงและประชาชนยังไม่รู้หนังสือมากนัก
หนังสือพิมพ์เริ่มแพร่หลายพร้อมกับการมาถึงของแท่นพิมพ์ เมื่อโยฮันเนส กูเตนเบิร์ก นักประดิษฐ์ชาวเยอรมันสร้างเครื่องพิมพ์ได้ในปี 1456 ซึ่งสร้างคัดลอกเอกสารได้จำนวนมหาศาลเป็นครั้งแรก ความรู้ไม่จำกัดในหมู่คนชนชั้นสูงอีกต่อไป
หนังสือพิมพ์ฉบับแรกเกิดขึ้นในศตวรรษที่ 17 ชื่อหนังสือพิมพ์ Oxford Gazette โดยตีพิมพ์เป็นภาษาอังกฤษ พิมพ์สัปดาห์ละ 2 ครั้ง ส่วนหนังสือพิมพ์รายวันฉบับแรกคือ Daily Courant เริ่มตีพิมพ์ในปี 1702 เป็นครั้งแรก
หลังจากนั้น ศตวรรษที่ 18 หนังสือพิมพ์ก็เป็นเครื่องมือหลักในการรับรู้เรื่องราวข่าวสารของประชาชนโดยทั่วไป นั่นทำให้สื่อมีบทบาทสูงมากในการเลือก ‘ส่งข้อมูล’ ให้กับคนทั่วประเทศ นำมาสู่ที่มาของฐานันดรที่ 4 เกิดขึ้นครั้งแรกในอังกฤษก่อนเผยแพร่ไปทั่วโลก
ด้วยสิทธิพิเศษที่ให้อำนาจสื่อมวลชนทำหน้าที่แทนประชาชน ติดตามและสอบถามการทำงานของกษัตริย์และเหล่าขุนนางในรัฐสภา ทั้งยังมีส่วนสำคัญในขับเคลื่อนการเมืองในฝรั่งเศสจนนำไปสู่การปกครองในระบอบประชาธิปไตย เช่นเดียวกับในสหรัฐอเมริกา มีการเผยแพร่แนวคิดต่อต้านการใช้ทาสในสังคมอเมริกันหลายสิบปี ผ่านสื่อ The Liberator และ North Star จนมีการประกาศเลิกระบบทาสในที่สุด ความรับผิดชอบต่อคำถาม การวิพากษ์วิจารณ์ และตีแผ่ความจริง คือบทบาทของฐานันดรที่ 4 ผู้ทำหน้าที่เป็นสื่อกลางระหว่างทุกชนชั้นในสังคม
ต่อมา ฮาโรลด์ ลาสแวลล์ (Harold Lasswell) นักรัฐศาสตร์ชาวอเมริกันได้ทำการวิจัยในเรื่องการสื่อสารมวลชนไว้ว่า
สื่อมวลชนเป็นผู้เฝ้าระวังและตรวจสอบ สังคมและการเมือง มีหน้าที่ตรวจสอบการทำงานของภาครัฐและแจ้งให้ประชาชนทราบข่าวสาร วิพากษ์วิจารณ์เหตุการณ์ต่างๆ และนำเสนอแนวทางการแก้ไขเพื่อให้สังคมอยู่ร่วมกันได้ รวมถึงมีหน้าที่ถ่ายทอดความรู้และวัฒนธรรมต่อไป
ส่วนสื่อมวลชนเกิดขึ้นในประเทศไทยเป็นครั้งแรกตั้งแต่สมัยรัชกาลที่ 3 โดยหมอบรัดเลย์ มิชชันนารีชาวอเมริกัน ตีพิมพ์ลงในหนังสือจดหมายเหตุบางกอก (The Bangkok Recorder) และเริ่มเป็นธุรกิจที่เติบโตในรัชกาลที่ 4 แต่แพร่หลายในหมู่ชนชั้นเจ้านายเท่านั้น เพราะประชาชนส่วนใหญ่ยังอ่านหนังสือไม่ได้
ตลอดระยะเวลาหลายร้อยปีที่ผ่านมา สื่อมวลชนมีสถานะสำคัญในการส่งต่อข้อมูลให้กับประชาชน และเป็นตัวแทนในการตรวจสอบการทำงานของภาครัฐมาโดยตลอด แต่เมื่อโลกยุคใหม่ก้าวมาถึงในวันนี้ ประชาชนทุกคนสามารถเข้าถึงข้อมูลมากมายได้ด้วยตัวเอง การสื่อสารง่ายแค่ปลายนิ้ว
สำหรับสื่อหลักดั้งเดิม สถานะฐานันดร 4 ของสื่อมวลชนยังคงอยู่หรือไม่ และสื่อมวลชนยังคงยืนอยู่บนหลักการของความเป็นสื่อที่ทำหน้าที่ตรวจสอบผู้มีอำนาจได้มากน้อยแค่ไหน?
อ้างอิง:
- ไทยพีบีเอส. 5 มีนาคม “วันนักข่าว” คุณค่าและความหมายของฐานันดรที่ 4. https://bit.ly/2CEzHwE
- สมาคมนักข่าวนักหนังสือพิมพ์แห่งประเทศไทย. จากฐานันดร 4 กลายเป็นปัจจัยที่ 5. https://bit.ly/3hbsoeN
- UK essays. History Of Mass Media From Traditional Age. https://bit.ly/3l1lICk
- New world encyclopedia. Journalism. https://bit.ly/34fdpNs